Nowelizacja prawa spadkowego 2023 - zmiany dotyczące fundacji rodzinnych, zachowku i dziedziczenia ustawowego

Wielu prawników oraz obywateli od lat wskazywało na konieczność wprowadzenia zmian w przepisach dotyczących spadków w celu dostosowania ich do zmieniającej się dynamicznie rzeczywistości. Odpowiedzią na te oczekiwania były wprowadzone w 2023 roku nowelizacje prawa spadkowego, wprowadzające zmiany dotyczące m.in. dziedziczenia ustawowego, fundacji rodzinnych czy niegodności dziedziczenia. Dowiedz się, co zmieniło się w Kodeksie cywilnym oraz poszczególnych ustawach i jak zmiany te wpływają na kwestie związane z sukcesją.

Fundacje rodzinne po nowelizacji: nowe ramy i możliwości

Wprowadzona ustawą z 22 maja 2023 instytucja otwarła przed spadkobiercami zupełni nowe możliwości w zakresie dziedziczenia. Fundacja rodzinna – bo o niej mowa – znacząco wpłynęła na prawo spadkowe, pozwalając zabezpieczyć na przyszłość aktywa majątkowe jej założyciela. Ustanowienie tego rodzaju instytucji wymagało nowelizacji m.in. Art. 927 par. 3 Kodeksu cywilnego, regulującego zdolność dziedziczenia przez poszczególnych członków. W związku z powyższym zmieniono również przepisy dotyczące zachowku, tak, by uwzględniały one mienie spadkowe pozyskane z fundacji rodzinnej przez osobę do niego uprawnioną.

Kluczową zmianą było w tym zakresie rozszerzenie katalogu podmiotów, które w myśl nowego prawa spadkowego nabywają uprawnienie do sukcesji. W największym skrócie, ustawowe prawo do majątku ma podmiot, który istnieje lub żyje w momencie śmierci spadkodawcy, a więc fundatora. Podstawowym celem nowelizacji przepisów dotyczących fundacji rodzinnych było zwiększenie efektywności transferu majątku, z uwzględnieniem takich aktywów jak np. przedsiębiorstwa rodzinne.

Dziedziczenie ustawowe po nowym prawie

Oprócz zmian dotyczących fundacji rodzinnych warto zwrócić uwagę na kolejny pakiet nowelizacji przepisów prawa spadkowego. Mowa o zmianach dotyczących dziedziczenia ustawowego, dotyczących zawężenia grona spadkobierców dziedziczących z mocy ustawy. Zmiany w art. 934 Kodeksu cywilnego nie wpływają na pierwszy ani drugi krąg uprawnionych do spadku na podstawie prawa spadkowego. Ograniczają natomiast trzeci krąg osób powołanych do dziedziczenia, który po nowelizacji, w przypadku spadków otwartych po 15 listopada 2023 roku obejmuje:

• dziadków spadkodawcy,
• ich dzieci, a więc ciotki, wujków, stryjów i stryjenki,
• ciotecznych oraz stryjecznych kuzynów spadkodawcy.

Warto dodać, że przed nowelizacją przepisów prawa spadkowego w 2023 roku dziedziczenie ustawowe w trzecim kręgu spadkobierców obejmowało dziadków spadkodawcy oraz ich zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków oraz dalszych zstępnych).

Nowelizacja prawa spadkowego 2023 a niegodność dziedziczenia

Kolejną istotną zmianą, o której warto wspomnieć, jest nowelizacja art. 928 § 1 k.c. określającego przesłanki związane z uznaniem spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia po zmarłym. Nowe prawo spadkowe rozszerza katalog okoliczności, które pozwalają uznać osobę za niegodną sukcesji. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż ta sankcja powoduje, że spadkobierca, któremu ustawowo należałby się spadek po zmarłym, zostaje pozbawiona wszelkich korzyści z majątku spadkodawcy. Biorąc pod uwagę dotkliwość instytucji niegodności dziedziczenia, należało więc precyzyjnie dookreślić katalog sytuacji, w których danej osobie można odmówić prawa do spadku czy zachowku.

Przyjrzyjmy się najpierw przesłankom dotyczącym niegodności, obowiązującym w myśl starych przepisów. Przed nowelizacją w 2023 roku, w prawie spadkowym funkcjonowały 3 podstawy do nałożenia na spadkobiercę takiej sankcji. Były to:

• umyślne dopuszczenie się ciężkiego przestępstwa względem spadkodawcy,
• nakłanianie podstępem lub groźba do sporządzenia bądź odwołania testamentu lub uniemożliwianie w ten sam sposób dokonania tych czynności,
• umyślne ukrycie lub zniszczenie testamentu, jego podrobienie czy przerobienie, a także świadome skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.

Zgodnie z nowelizacją prawa spadkowego powyższe przepisy uzupełnione zostały o dwie dodatkowe przyczyny niegodności dziedziczenia ustawowego, takie jak:

• uporczywe uchylanie się od wykonywania względem spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego zasądzonego orzeczeniem sądowym, określonego na mocy ugody lub innego porozumienia bądź umowy,
• uporczywe uchylanie się od obowiązku sprawowania pieczy nad spadkodawcą wynikającego w szczególności z pieczy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego czy małżeńskiego obowiązku pomocy bądź obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Powyższe zmiany w prawie spadkowym, dotyczące rozszerzenia katalogu przesłanek do uznania spadkodawcy za niegodnego dziedziczenia, szybko stały się przedmiotem dyskusji prawników. Warto zwrócić uwagę na szeroki margines oceny uporczywości czy otwarty katalog źródeł, z których może wynikać piecza nad spadkodawcą. Osobną kwestię stanowi to, czy omawiana nowelizacja z 2023 roku nie będzie stanowiła funkcji prewencyjnej przed niepożądanymi społecznie zachowaniami, takimi jak stosowanie przemocy domowej czy uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego. Specjalizujący się w prawie spadkowym adwokat z pewnością będzie cennym wsparciem dla wszystkich tych, których interesują fundacje rodzinne, zachowek czy dziedziczenie ustawowe na nowych zasadach.