Domniemanie ojcostwa - podstawowe aspekty prawne

W niniejszym artykule  poruszę podstawowe zagadnienia prawne dotyczące ojcostwa. Omówię procedurę domniemania ojcostwa męża matki, a także innego mężczyzny. Przeanalizuję kwestię domniemania ojcostwa dziecka pozamałżeńskiego, a także kwestii dziedziczenia i alimentów.

Domniemanie ojcostwa - czy dotyczy tylko męża matki dziecka?

Domniemanie ojcostwa wynika z przepisów ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Jeżeli dziecko urodziło się w trakcie trwania małżeństwa lub 300 dni od ustania małżeństwa (uprawomocnienia się rozwodu, zgonu męża) lub orzeczenia separacji, domniemywa się, że ojcem dziecka jest mąż matki lub były mąż matki. 

Domniemanie to nie obejmuje sytuacji, w której dziecko rodzi się w okresie po ustaniu (unieważnieniu) małżeństwa, ale już po zawarciu przez matkę dziecka nowego małżeństwa. W każdym zatem przypadku, domniemywa się, że ojcem dziecka jest aktualny na dzień urodzin dziecka mąż matki. 

Domniemanie ojcostwa ma istotne znaczenie prawne, albowiem przekłada się na obowiązek alimentacyjny domniemanego ojca względem dziecka, władzę rodzicielską nad dzieckiem, odpowiedzialnością za dziecko oraz prawem dziecka do dziedziczenia po domniemanym ojcu. Obalenie tego domniemania jest możliwe tylko w procesie o zaprzeczenie ojcostwa, przy czym pozew o zaprzeczenie ojcostwa może zostać wniesiony w ściśle określonym terminie.

W przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rozróżnić trzeba dwa rodzaje domniemań ojcostwa:

• domniemanie ojcostwa męża matki oraz byłego męża matki,
• domniemanie ojcostwa mężczyzny, który współżył z matką dziecka w określonym czasie przed urodzeniem dziecka, a nie jest (nie był) jej mężem.

Bardziej wnikliwa analiza powyższych punktów pozwoli lepiej zrozumieć różnice pomiędzy tymi dwoma domniemaniami ojcostwa.

Domniemanie ojcostwa męża matki oraz byłego męża matki

Domniemanie ojcostwa dziecka małżeńskiego kreuje stosunek pokrewieństwa pomiędzy domniemanym ojcem a dzieckiem. Domniemanie to stanowi więc podstawę do wpisu, do aktu urodzenia dziecka danych męża lub byłego męża, jako danych ojca dziecka. Od razu też po urodzeniu się dziecka, domniemany ojciec ma względem niego obowiązki alimentacyjne, a samo dziecko wchodzi do kręgu jego spadkobierców ustawowych.

Więź prawna pomiędzy domniemanym ojcem a dzieckiem ustaje dopiero z chwilą wydania wyroku wydanego na podstawie pozwu o zaprzeczenie ojcostwa.

Domniemanie ojcostwa męża matki obejmuje następujące sytuacje:

• dziecko rodzi się w trakcie trwania małżeństwa,
• dziecko rodzi się już po ustaniu małżeństwa (uprawomocnienie się wyroku rozwodowego, zgon męża matki) lub unieważnieniu małżeństwa, lub orzeczeniu separacji.

Domniemanie ojcostwa dziecka pozamałżeńskiego 

Domniemanie ojcostwa osoby niebędącej mężem matki nie kreuje, samo przez się, więzi pokrewieństwa pomiędzy domniemanym ojcem a dzieckiem. Domniemany ojciec dziecka pozamałżeńskiego nie jest również automatycznie wpisywany do aktu urodzenia dziecka, jako ojciec dziecka.

Domniemanie ojcostwa dziecka pozamałżeńskiego stosuje się do mężczyzny, który współżył z matką dziecka w okresie pomiędzy 300 dniem, a 180 dniem przed urodzeniem dziecka (okres koncepcyjny). Domniemanie to pozwala na skrócenie czasu dowodzenia ojcostwa mężczyzny. Po stronie matki dziecka dochodzącej ustalenia ojcostwa wystarczy wykazanie faktu współżycia w okresie koncepcyjnym dla ustalenia ojcostwa mężczyzny. Natomiast ciężar udowodnienia, że domniemany ojciec nie jest ojcem dziecka – spoczywa na domniemanym ojcu.

Powstaje pytanie, co w sytuacji, w której zachodzi konflikt dwóch wyżej opisanych domniemań, to jest – zachodzi domniemanie ojcostwa męża matki oraz mężczyzny, który współżył z matką dziecka w okresie koncepcyjnym. W takim przypadku, do aktu urodzenia dziecka zostanie wpisany mąż matki dziecka, na nim też będzie spoczywał obowiązek alimentacyjny względem dziecka, mężowi matki dziecka będzie również przysługiwała władza rodzicielska nad dzieckiem i dziecko będzie spadkobiercą ustawowym męża swoim matki. Zmiana tego stanu rzeczy będzie możliwa dopiero wskutek pozwu o zaprzeczenie ojcostwa oraz (po wydaniu wyroku w sprawie zaprzeczenia ojcostwa) pozwu o ustalenie ojcostwa.

Dane domniemanego ojca w akcie urodzenia dziecka

W przypadku domniemania ojcostwa męża matki, do aktu urodzenia dziecka wpisuje się jako ojca – męża matki lub byłego męża matki. Do takiego wpisu wystarczające jest wykazanie, że urodzenie nastąpiło w trakcie trwania małżeństwa lub też w okresie do 300 dni od dnia ustania małżeństwa, lub jego unieważnienia, lub orzeczenia separacji.

Podstawą wpisu innej osoby, jako ojca dziecka jest uznanie ojcostwa lub wyrok w sprawie ustalenia ojcostwa. Uznanie ojcostwa następuje przez oświadczenie mężczyzny, że dziecko pochodzi od niego, które to oświadczenie powinno zostać potwierdzone przez matkę dziecka. Oświadczenie i potwierdzenie następują przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, konsulem lub sądem opiekuńczym.

Oświadczenie dot. uznania dziecka przyjęte do protokołu przez osoby trzecie

W szczególnych sytuacjach (niebezpieczeństwo grożące życiu matki dziecka lub mężczyzny, od którego dziecko pochodzi) – oświadczenie w sprawie uznania dziecka może zostać przyjęte do protokołu sporządzonego przez  osoby trzecie: notariusza, wójta (burmistrza, prezydenta), sekretarza powiatu albo gminy, albo marszałka województwa lub starosty powiatu. Uznanie ojcostwa może nastąpić także co do dziecka poczętego.

Domniemanie ojcostwa, a obowiązek alimentacyjny względem dziecka

Domniemany ojciec – mąż lub były mąż matki jest wpisywany do aktu urodzenia dziecka, jako ojciec dziecka. Oznacza to, że na takim mężczyźnie ciąży od samego początku obowiązek alimentacyjny względem dziecka 

Podstawą do dochodzenia alimentów będzie akt małżeństwa oraz akt urodzenia dziecka. Sam fakt wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa nie wpływa na obowiązek alimentacyjny – niemniej jednak, okoliczności stanowiące podstawę do tego powództwa mogą zostać wykorzystane do zabezpieczenia powództwa o obniżenie/uchylenie alimentów.

Domniemany ojciec, który nie jest mężem matki, ale który uznał swoje ojcostwo, jest obowiązany do łożenia na utrzymanie dziecka. W przypadku konfliktu domniemań, domniemania ojcostwa męża matki dziecka oraz domniemania ojcostwa innego mężczyzny, to obowiązek prawny utrzymania dziecka spoczywa na mężu matki.

Jeżeli chodzi o domniemanie ojcostwa mężczyzny, który nie był lub nie jest mężem matki i który nie uznał ojcostwa, to zgodnie z art. 142 k.r.o. mężczyzna, którego ojcostwo zostało uwiarygodnione, jest zobowiązany (jeszcze przed urodzeniem się dziecka) do:

• wyłożenia sumy pieniężnej na koszty utrzymania matki przez 3 miesiące w okresie porodu;
• wyłożenia sumy pieniężnej na koszty utrzymania dziecka przez pierwsze 3 miesiące po urodzeniu.

Podstawą uwiarygodnienia ojcostwa jest np. wykazanie faktu współżycia w tzw. okresie koncepcyjnym. Dalej idące roszczenia alimentacyjne (o koszty utrzymania dziecka po 3 miesiącach życia) mogą być natomiast dochodzone tylko jednocześnie z dochodzeniem ustalenia ojcostwa, chyba że wcześniej domniemany ojciec skutecznie uzna dziecko.

Domniemanie ojcostwa, a władza rodzicielska nad dzieckiem

Mąż matki lub były mąż matki, co do którego obowiązuje domniemanie ojcostwa, jest wpisywany do akt stanu cywilnego dziecka, jako ojciec dziecka. Konsekwencją tego jest przyznanie domniemanemu ojcu dziecka małżeńskiego władzy rodzicielskiej nad dzieckiem już od chwili jego urodzenia.

Mężczyzna, który nie jest i nie był mężem matki dziecka, i który nie uznał dziecka, pomimo domniemania ojcostwa, nie posiada władzy rodzicielskiej nad dzieckiem. Dopiero w momencie skutecznego uznania ojcostwa lub też uprawomocnienia się wyroku ustalającego ojcostwo, może on zostać wpisany do aktu urodzenia dziecka, jako ojciec dziecka oraz wykonywać władzę rodzicielską nad dzieckiem.

W przypadku, jeżeli w sprawie występuje zbieg dwóch domniemań – domniemania ojcostwa męża matki dziecka oraz domniemanie ojcostwa mężczyzny, który współżył z matką w okresie koncepcyjnym – do aktu urodzenia, jako ojciec dziecka wpisywany jest mąż matki dziecka. 

W takim przypadku, uznanie ojcostwa nie wywoła skutku w postaci wpisu innego ojca do akt urodzenia dziecka. Podstawą do takiego wpisu będzie dopiero wyrok w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa i skuteczne uznanie ojcostwa lub też wyrok w sprawie o ustalenie ojcostwa (który musi zostać poprzedzony wyrokiem o zaprzeczenie ojcostwa).

Jak domniemany ojciec może zabezpieczyć interes dziecka?

W praktyce zdarzają się okoliczności, w których matka dziecka nie potwierdza uznania ojcostwa. W takiej sytuacji – domniemany ojciec dziecka (który nie jest ani nie był mężem matki) nie jest wpisywany do aktu urodzenia dziecka, jako jego ojciec i nie przysługuje mu władza rodzicielska nad dzieckiem. Oznacza to, że matka dziecka może samodzielnie np. wystąpić o wydanie paszportu dla dziecka i zmienić miejsce zamieszkania dziecka na zagraniczny adres. Matka dziecka może również samodzielnie decydować o np. kierunku leczenia dziecka itp.

Aby uzyskać władzę rodzicielską nad dzieckiem, domniemany ojciec musi albo uzyskać potwierdzenie swojego uznania, albo też przeprowadzić proces o ustalenie ojcostwa. 

Składając pozew o ustalenie ojcostwa, domniemany ojciec dziecka może równocześnie złożyć wniosek o zabezpieczenie roszczenia poprzez tymczasowe uregulowanie stosunków dotyczących dziecka, w tym np. nałożenie na matkę obowiązków uzyskiwania uprzedniej zgody na decyzję w ważnych kwestiach dot. dziecka (np. wyjazd za granicę). 

Podobny skutek daje wystąpienie do sądu opiekuńczego z wnioskiem o zastosowanie przez ten sąd z urzędu środków z art. 109 k.r.o. i zawnioskowanie o czasowe ograniczenie władzy rodzicielskiej matki. Podstawą do zastosowania tych środków jest wykazanie zagrożenia dobra dziecka.

Czy na akcie urodzenia trzeba wpisać dane ojca?

Dane ojca powinny znaleźć się w akcie urodzenia. Jednak Art. 61, Prawo o aktach stanu cywilnego, daje dwie możliwości.

Art.  61.  [Dane ojca w akcie urodzenia]:

• Jeżeli nie stosuje się domniemania, że mąż matki dziecka jest ojcem dziecka, dane ojca zamieszcza się w akcie urodzenia w razie uznania ojcostwa albo sądowego ustalenia ojcostwa.
• Jeżeli nie nastąpiło uznanie ojcostwa albo sądowe ustalenie ojcostwa, w akcie urodzenia zamieszcza się jako imię ojca imię wskazane przez osobę zgłaszającą urodzenie, a w razie braku takiego wskazania w akcie urodzenia zamieszcza się jako imię ojca imię wybrane przez kierownika urzędu stanu cywilnego; jako nazwisko ojca i jego nazwisko rodowe zamieszcza się nazwisko matki z chwili urodzenia dziecka, z adnotacją o wpisaniu nazwiska matki i wybranego imienia jako danych ojca.

Ostatecznie rubryki z danymi ojca muszą być wypełnione, ale nie muszą zawierać danych biologicznego ojca.

Domniemanie ojcostwa – najważniejsze aspekty prawne

W sprawach o ustalenie ojcostwa najważniejsze jest dobro dziecka i strony powinny dążyć do jego zapewnienia. Jednak samo ustalenie ojcostwa nie zawsze jest takie proste i oczywiste jak mogłoby się zdawać. Złożoność zagadnień często wymaga doświadczenia i wiedzy prawniczej, aby przeanalizować każdą sprawę. Dlatego w sprawach o domniemanie ojcostwa zachęcam do kontaktu z moją kancelarią.

Temat ojcostwa to nie tylko domniemanie, ale także kwestia ustalenia i zaprzeczenia ojcostwa. Więcej informacji na ten temat znajdą Państwo w artykule: "Ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa - podstawowe aspekty prawne", który już pojawił się na stronie mojej kancelarii Prawa Rodzinnego i Mediacji.